Εξερεύνηση Λιμνοθάλασσας Αγίου Νικολάου, Κρήτη

Αρθρογράφος: Γιώργος Πέτρου

Φωτογραφίες: Γ. Βανδώρος, Χρ. Μπλέτσος, Γ. Πέτρου και άλλων μελών της αποστολής.

Video: Μιχάλης Τζενεβράκης

Χαμένοι βαθιά μέσα στον χρόνο οι μύθοι ήθελαν το Βάραθρο της Λιμνοθάλασσας του Αγίου Νικολάου να είναι μια Άβυσσος, απύθμενη λίμνη που πλέχτηκαν γύρω της αμέτρητες ιστορίες.

Η λίμνη αυτή είναι στην πραγματικότητα είναι μια εγκατακρημνισιγενή δολίνη.

Το 1945 λέγεται ότι οι κατακτητές φεύγοντας πετάνε σε αυτήν όλο τον ελαφρύ αλλά και βαρύ οπλισμό τους για να μην πέσει στα χέρια των Κρητικών!!! Έτσι λένε οι γέροντες... και αυτούς εμπιστευόμαστε!

 Το 1978 η θρυλική μορφή του πλοίαρχου Κουστώ έρχεται να εξερευνήσει ένα από τα πλέον διφορούμενα θαλάσσια σημεία της πατρίδας μας. Οι έμπειροι δύτες του καταδύονται, αλλά το απόλυτο σκοτάδι, το πολύ κρύο, (και πιθανότατα η απουσία θεαματικών ευρημάτων) τους κρατάει μακριά από τα μυστικά της Λιμνοθάλασσας.

Η χρονική περίοδος 22 - 30 Σεπτεμβρίου 2000 θα είναι μια σημαντική περίοδος για την ιστορία της λιμνοθάλασσας. Μια Ελληνική Αποστόλη πραγματοποιεί απόλυτα επιτυχημένα σειρά καταδύσεων με σκοπό την Εξερεύνηση & Χαρτογράφηση της λίμνης. Οι HELLAS UNDERWATER EXPLORERS είναι μια από τις πλέον εξειδικευμένες εξερευνητικές ομάδες με μεγάλη εμπειρία σε ειδικές μορφές καταδύσεων.

Η ομάδα αποτελούμενη από 30 άτομα είναι επανδρωμένη από Εκπαιδευτές Τεχνικών καταδύσεων, Σπηλαιοδύτες, Αυτοδύτες Ερασιτεχνικής & Τεχνικής κατάδυσης, Φωτογράφους, Video cameramen, Ιατρούς, Ωκεανογράφους, Γεωλόγους, καθώς και υποστηρικτικό προσωπικό επιφανείας. Όλοι αυτοί καθοδηγούμενοι από τον διοργανωτή και Αρχηγό Γιώργο Πέτρου.

Η υποστήριξη έγινε από το καταδυτικό κέντρο Buble Divers του Εκπαιδευτή Γιάννη Λίγκου. Σημαντική συνεισφορά στην οργάνωση και πραγματοποίηση της αποστολής από τους έμπειρους εκπαιδευτές Μιχάλη Τζενεβράκη, Στέλιο Κατσανεβάκη, Γιώργο Βανδώρο και Γιάννη Μικέλη που ανέλαβαν σαν αρχηγοί ο καθένας από έναν τομέα.

Ειδική μνεία για την πολύτιμη συνεισφορά τους στην όλη διοργάνωση πρέπει να γίνει στους Μαρκέλλα Γιαννάτου, Σταύρο Οκταποδά και Θανάση Νικολαρόπουλο. Αλλά και ποιόν να αναφέρω χωρίς να ξεχάσω κάποιον, τον Χρήστο Μπλέτσα, τον Κώστα Τσιόρβα, τον Μάνθο Μαρρά, την Αλεξία Γραμπά, τον Απόστολο Πιτσιώτη.....όλοι τους ήταν υπέροχοι.

Να ευχαριστήσουμε ιδιαίτερα το Τμήμα Ωκεανογραφίας του Πανεπιστημίου Αθηνών και την Κα Αποστολοπούλου Μαρία. Να ευχαριστήσουμε τον Δήμο Αγίου Νικολάου, την FSS του Κο Κεφάλα, την Blue Star Ferries και όλους τους δημοσιογράφους, κανάλια, εφημερίδες και ΜΜΕ που κάλυψαν την όλη αποστολή, την Cressi Sub Αποστολίδης ΑΕΒΕ.

Οι καταδύσεις ξεκινάνε με όλο τον κόσμο της Κρήτης να παρακολουθεί με μεγάλο ενδιαφέρον. Οι τοπικές αρχές υποστήριξαν το εγχείρημα στο μέγιστο δυνατό. Το ενδιαφέρον των ΜΜΕ πανελληνίως είναι τεράστιο. Χαμένοι βαθιά μέσα στον χρόνο αυτοί οι μύθοι ήθελαν το Βάραθρο της Λιμνοθάλασσας του Αγίου Νικολάου να είναι μια Άβυσσος, Άπατη, απύθμενη λίμνη που πλέχτηκαν γύρω της αμέτρητες ιστορίες. Το 1945 οι κατακτητές φεύγοντας πετάνε σε αυτήν όλο τον ελαφρύ αλλά και βαρύ οπλισμό τους για να μην πέσει στα χέρια των Κρητικών. Όπλα, τανκ, ραντάρ!!! Όλοι οι γέροντες επιβεβαιώνουν το γεγονός μα κανείς δεν τους πιστεύει.

To 1953 τα ψάρια πέθαναν ξαφνικά, με μια μεγάλη δυσοσμία να αναδύεται, και τα νερά να αποκτούν ένα κίτρινο χρώμα. Συνδέεται με το ηφαίστειο της Σαντορίνης ψιθύριζαν πολλοί. Η λιμνοθάλασσα είναι ένα μεγάλο μυστήριο που γοητεύει και προκαλεί σε παγκόσμιο επίπεδο.

Η χρονική περίοδος 22 έως 30 Σεπτεμβρίου 2000 θα είναι μια σημαντική περίοδος για την ιστορία της λιμνοθάλασσας. Μια Ελληνική Αποστόλη θα πραγματοποιήσει μια σειρά καταδύσεων με σκοπό την Εξερεύνηση & Χαρτογράφηση της λίμνης. Οι HELLAS UNDERWATER EXPLORERS είναι μια από τις πλέον εξειδικευμένες εξερευνητικές ομάδες με μεγάλη εμπειρία σε ειδικές μορφές καταδύσεων. Η προετοιμασία ξεκίνησε μέσα στο 1998 όπως μας ενημερώνει ο αρχηγός της αποστολής Γιώργος Πέτρου.

. Οι καταδύσεις ξεκινάνε με όλο τον κόσμο της Κρήτης να παρακολουθεί με μεγάλο ενδιαφέρον. Οι τοπικές αρχές υποστήριξαν το εγχείρημα στο μέγιστο δυνατό. Το ενδιαφέρον των ΜΜΕ πανελληνίως είναι τεράστιο.

Οι καταδύσεις ξεκινάνε. Οι έρευνες γίνονται μέσα σε πολύ δύσκολες έως και ακραίες συνθήκες. Μέχρι τα 15 με 20 μέτρα το νερό έχει ένα έντονο γκριζοπράσινο χρώμα και υπάρχει πολύ ζωή, χλωρίδα και πανίδα. Η θερμοκρασία στους 26 βαθμούς Κελσίου. Κάτω από εκείνο το βάθος και το ελάχιστο φως χάνεται. Οι δύτες βυθίζονται μέσα στο σκοτάδι. Για τους ανθρώπους επιφανείας η αναμονή είναι βασανιστική. Παρά τα μέτρα ασφαλείας και την άριστη προετοιμασία οι κίνδυνοι από αστάθμητους παράγοντες πάντα μας απειλούν.

Οι δύτες αναδύονται και ενώ όλοι, οι εκτός εξερευνητικής ομάδας, πιστεύουν ότι δύσκολα θα βρεθεί κάτι, θριαμβευτικά ανασύρεται από μια αποχή του γκρεμού στα πλάγια της λιμνοθάλασσας ένα όπλο και σφαίρες από αυτά που πέταξαν οι κατακτητές επιβεβαιώνοντας αυτά που έλεγαν οι παλαιότεροι. Εαν θυμάμαι καλά ο Μιχάλης Τζενεβράκης και ο Γιάννης Μικέλης ξεκίνησαν τον χορό των ανακαλύψεων. Τις επόμενες ημέρες μετά από μια σειρά πολλών κοπιαστικών καταδύσεων και άλλα όπλα φθάνουν στην επιφάνεια. Και όχι μόνο όπλα. Μία μοτοσυκλέτα στρατιωτική γερμανική, Ξιφολόγχες και άλλες σφαίρες ανεβάζουν το ενδιαφέρον.

Από εκεί και πέρα καθώς οι μέρες προχωρούν το ενδιαφέρον εστιάζεται στο να βρεθεί τελικά ο πυθμένας της λίμνης. Έχει στηθεί ένα σύστημα σχοινιών με μπάρες, από τα οποία θα καταδυθεί η ομάδα .και στο οποίο εν συνεχεία θα κάνει την απαιτούμενη αποσυμπίεση. Μεγάλα φωτιστικά θα προσπαθήσουν να φωτίσουν τον δρόμο των εξερευνητών αλλά μόλις πέσουν στο φοβερό ίζημα το μόνο που πετυχαίνουν είναι να σχηματίζεται μια λευκή κουρτίνα που περιορίζει την ορατότητα στους 30 πόντους!!! Δυνατές στιγμές αιωνιότητας και ξαφνικά στα 51 μέτρα επιτέλους φωτίζουμε τον 1ο λασπώδη και σιωπηλό βυθό της λίμνης.

Απλώνοντας τους μίτους μας εξερευνούμε περίπου τα 50 μέτρα μακριά από την μπάρα, ενώ ένας εκ των αρχηγών της Αποστόλης Μιχάλης Τζενεβράκης καταγράφει τον νέο αυτό κόσμο για όλους μας με την βιντεοκάμερά του.

Ο προσχεδιασμένος χρόνος παραμονής μας έληξε, και επιστρέφουμε στην μπάρα αποσυμπίεσης για την ανάδυση στο φως της επιφάνειας. Μια μεγάλη σε χρόνο αποσυμπίεση σε βάθη από 12 έως τα 3 μέτρα που απαιτείται να κάνουμε πρώτου αναδυθούμε παρατείνει την αγωνία όσων μας περίμεναν στην επιφάνεια. 

Αναδυόμαστε όλοι, και τα χαμόγελα μας εκτός από την πολύ συναρπαστική κατάδυση που κάναμε με απόλυτη ασφάλεια τους δίνει να καταλάβουν ότι βρήκαμε τον πυθμένα επιτέλους. Υπάρχει πυθμένας και βρίσκεται αρχικά στα 51 μέτρα βάθος στο συγκεκριμένα σημείο που καταδυθήκαμε. Η ομάδα ολοκλήρωσε το έργο της όταν και τα επιστημονικά μέλη της από το Πανεπιστήμιο Αθηνών πραγματοποίησαν μια σειρά από έρευνες που έφεραν στο φως σημαντικά αποτελέσματα. 

Η εξερευνητική ομάδα αποχαιρέτησε την πάντα φιλόξενη Κρήτη και τους ζεστούς κατοίκους του Αγίου Νικόλαου που τόσο πολύ μας υποστήριξαν και ήδη από το ταξίδι της επιστροφής αρχίσαμε να σχεδιάζουμε την επόμενη εξερευνητική μας αποστολή.

Επιστημονική Εργασία

Γιώργος Κατσανεβάκης Ωκεανολόγος

I.Βυθομέτρηση Διενεργήθηκε βυθομέτρηση της λιμνοθάλασσας με χρησιμοποίηση βυθόμετρου από ψαρόβαρκα. Σαρώθηκε όλη η επιφάνεια της λίμνης και το μεγαλύτερο βάθος που καταγράφηκε ήταν 50m. Η λίμνη εμφανίζει έντονη βαθυμετρική κλίση και παρουσιάζει ένα βαθύ πλατό ωοειδούς σχήματος με άξονα παράλληλο στο μεγάλο άξονα της λίμνης, με βάθη από 41 έως 50m.

II.Μέτρηση θερμοκρασιών

Έγιναν μετρήσεις της θερμοκρασίας σε 7 διαφορετικά σημεία της λιμνοθάλασσας σε όλη την υδάτινη στήλη. Οι μετρήσεις έγιναν με ηλεκτρόδιο της Hydro-Bios από την επιφάνεια έως τον πυθμένα και ανά ένα μέτρο. Στο παρακάτω διάγραμμα φαίνονται όλες οι μετρήσεις.

Παρατηρούμε τα ακόλουθα:

Το βαθύτερο σημείο μέτρησης ήταν στα 46 μέτρα, όπου επικρατούσε θερμοκρασία 16,4 oC, ενώ οι μεγαλύτερες θερμοκρασίες μετρήθηκαν στην επιφάνεια και έφταναν τους 26,8 oC. Η θερμοκρασία εμφανίζει μικρή μείωση από την επιφάνεια έως τα 10m (από τους 26,6 oC στους 24,5 oC), ενώ από τα 10m έως τα 19m υπάρχει ένα έντονο θερμοκλινές και η θερμοκρασία πέφτει στους 18 oC. Από τα 19m και κάτω η θερμοκρασία συνεχίζει να μειώνεται αλλά με μικρότερους ρυθμούς φτάνοντας στην ελάχιστη τιμή της στα 46m.

Σε έναν σταθμό μέτρησης (ANS07) η θερμοκρασία εμφάνισε μια πολύ μικρή άνοδο μετά τα 30m που ενδεχομένως να οφείλεται σε ελαφρύ καθοδικό ρεύμα. Δεν υπάρχει διαφοροποίηση μεταξύ των σταθμών μέτρησης, με μοναδική εξαίρεση τον σταθμό ANS07 κάτω από τα 30 m. Υπάρχει μια εμφανής στρωμάτωση των υδάτινων μαζών, που προκαλείται αυτή την εποχή (ζεστούς μήνες) από την περιορισμένη ανακύκλωση των νερών της λίμνης λόγω του στενού και ρηχού διαύλου που την συνδέει με τη θάλασσα, την έντονη θέρμανση από τον ήλιο των επιφανειακών νερών και την έλλειψη έντονου κυματισμού λόγω της μικρής επιφάνειας της λίμνης. Υπάρχουν δηλαδή οι επιφανειακές θερμές μάζες που ανανεώνονται ελαφρώς μέσω του διαύλου και οι βαθιές ψυχρές μάζες που δεν ανανεώνονται και συνεπώς δεν οξυγονώνονται επαρκώς όπως προκύπτει και από τις μετρήσεις του διαλυμένου οξυγόνου.

III. Μέτρηση διαλυμένου οξυγόνου Ελήφθησαν δείγματα νερού από διάφορα βάθη (από 0 έως 30m) τα οποία αναλύθηκαν ως προς τη συγκέντρωση του διαλυμένου οξυγόνου. Η μέτρηση του διαλυμένου οξυγόνου έγινε με ηλεκτρόδιο της YSI.

Τα αποτελέσματα φαίνονται στο παρακάτω διάγραμμα.

Παρατηρούμε τα ακόλουθα: Στα πρώτα μέτρα λόγω της επαφής με την ατμόσφαιρα και της ανανέωσης των νερών από τη θάλασσα μέσω του διαύλου έχουμε υπερκορεσμό σε διαλυμένο οξυγόνο. Σταδιακά η συγκέντρωση του διαλυμένου οξυγόνου μειώνεται με το βάθος. Κάτω από τα 12m τα νερά γίνονται υποξικά, καθώς η συγκέντρωση του διαλυμένου οξυγόνου πέφτει κάτω από 2mg/lit, ενώ από τα 16m πέφτει και κάτω από το 1mg/lit. Αποτέλεσμα των υποξικών συνθηκών είναι η υδρόβια ζωή να περιορίζεται θεαματικά κάτω από τα 12m και να επιβιώνουν ελάχιστοι οργανισμοί. Η διαπίστωση αυτή έγινε και από τους δύτες που κάτω από τα 12m δεν συνάντησαν κανένα εμφανές ίχνος ζωής. Αντίθετα στα πρώτα μέτρα από την επιφάνεια η λίμνη έχει ζωή (πολλά και μεγάλα ψάρια, καρκινοειδή, εχινόδερμα, ασκίδια, μαλάκια, σπόγγοι, φύκια κ.λπ.).

Στο ίζημα του πυθμένα της λίμνης στα μεγάλα βάθη οι συνθήκες είναι ανοξικές. Λόγω της δράσης αναερόβιων βακτηρίων έχουμε παραγωγή H2S, CH4 κ.λπ., με αποτέλεσμα την έντονη δυσοσμία αλλά και την τοξικότητα για τους περισσότερους υδρόβιους οργανισμούς. Η δυσοσμία ήταν έντονη και αισθητή ακόμη και στους αυτοδύτες που κατέβηκαν σε αυτά τα βάθη. Να επισημανθεί ότι η κατάσταση αυτή επικρατεί την συγκεκριμένη εποχή που έγινε η έρευνα. Τους χειμερινούς μήνες η κατάσταση θα είναι κατά πάσα πιθανότητα εντελώς διαφορετική, καθώς θα "σπάει" το θερμοκλινές και τα πλούσια οξυγονωμένα επιφανειακά νερά θα κατεβαίνουν στα μεγάλα βάθη οξυγονώνοντας τον πυθμένα της λίμνης. Για να διαπιστωθεί η κατάσταση τους χειμερινούς μήνες θα πρέπει να επαναληφθούν οι μετρήσεις. Να σημειωθεί επίσης ότι η κατάσταση της ανοξίας κατά πάσα πιθανότητα είναι φυσιολογική διαδικασία και δεν συνδέεται με τη ρύπανση της λίμνης, αν και κάθε μορφή ρύπανσης από οργανικά υλικά οπωσδήποτε ενισχύει το φαινόμενο.

IV. Δειγματοληψίες σκληρού και μαλακού υποστρώματος Οι δειγματοληψίες μαλακού υποστρώματος με αρπάγη (grab) δεν ήταν επιτυχείς λόγω της μεγάλης κλίσης του πυθμένα και της ύπαρξης πολλών στερεών υλικών (πέτρες, σκουπίδια, σχοινιά, κλαδιά κ.λπ.). Οι δειγματοληψίες σκληρού υποστρώματος έγιναν με επιτυχία και τα δείγματα θα μελετηθούν περαιτέρω στο εργαστήριο του τομέα Ζωολογίας - Θαλάσσιας Βιολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών. Τοποθετήθηκε μεταλλικό πλαίσιο στην επιφάνεια του υποστρώματος, με κατάλληλο δίχτυ στη μια άκρη του, και ξύστηκε όλη η επιφάνεια που όριζε. Ότι υλικό ξύστηκε συλλέχθηκε στο δίχτυ και στη συνέχεια τοποθετήθηκε σε πλαστικά δοχεία και συντηρήθηκε με φορμόλη. Να σημειωθεί ότι κάτω από τα 10m οι βράχοι ήταν εντελώς γυμνοί και δεν υπήρχε υλικό για δειγματοληψία. Έτσι, οι δειγματοληψίες περιορίστηκαν στα 10m, στα 5m και στην επιφάνεια.

Η Γένεση της Λίμνης - Αλεξία Γραμπά Γεωλόγος

Η Κρήτη παρουσιάζει ένα σημαντικό αριθμό χαρακτηριστικών επιφανειακών και υπόγειων Καρστικών σχηματισμών. Με τον όρο καρστ περιγράφονται περιοχές οι οποίες δομούνται από ευδιάλυτα ανθρακικά πετρώματα, όπως ο ασβεστόλιθος, με χαρακτηριστικό ανάγλυφο, που είναι αποτέλεσμα της μηχανικής και χημικής δράσης του νερού. Η διάλυση των πετρωμάτων από το νερό προκαλεί διεύρυνση των κοιλοτήτων εντός του πετρώματος, αύξηση της διαπερατότητάς του και δυνατότητα μεταβίβασης διαμέσου αυτού μεγάλων ποσοτήτων νερού. Η παρουσία καρστ στην Κρήτη οφείλεται στην μεγάλη επιφανειακή εξάπλωση των ασβεστολίθων, στον έντονο τεκτονισμό της νήσου και στις έντονες παλαιοκλιματικές μεταβολές που έλαβαν χώρα κατά τον Α.Καινοζωϊκό (τα τελευταία 2 εκατ. χρόνια.). Στις Καρστικές μορφές εντάσσεται και η λίμνη του Αγ. Νικολάου.

Πρόκειται για μια εγκατακρημνισιγενή δολίνη (Δερμιτζάκης και Μαριολάκος,1974). Οι δολίνες είναι κλειστά βυθίσματα με κυκλικό ή ελλειπτικό σχήμα, διαμέτρου 10-1000m και βάθους 5-200m. Οι εγκατακρημνισιγενείς δολίνες σχηματίζονται από πτώση της οροφής υπόγειου εγκοίλου ή σπηλαίου. Αν το έγκοιλο είναι γεμάτο με νερό ή ακολούθησε εκ των υστέρων ανύψωση της στάθμης του ύδατος (περίπτωση Αγ. Νικολάου), οι εγκατακρημνισιγενείς δολίνες σχηματίζουν λίμνες μεγάλου βάθους, ο πυθμένας των οποίων είναι δυνατόν να καλύπτεται από ίζημα αρκετά μεγάλου πάχους. Η εγκατακρήμνιση της οροφής του σπηλαίου του Αγ. Νικολάου τοποθετείται στο Ανωτ. Τεταρτογενές (πριν 70.000 χρόνια περίπου ) (Δερμιτζάκης και Μαριολάκος,1974).