2o Συνέδριο Ερασιτεχνικής & Τεχνικής Κατάδυσης

ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΚΑΙ ΣΠΗΛΑΙΟΚΑΤΑΔΥΣΗ

Δρ. Β. Γιαννόπουλος

Σπηλαιολογία είναι ο κλάδος της γεωλογικής επιστήμης που ασχολείται με τη μελέτη των σπηλαίων ως φυσικά φαινόμενα. Τα αίτια δημιουργίας τους, η μορφολογία τους και τα ιζήματα που περιέχονται σε αυτά είναι οι βασικότερες ενότητες, τις οποίες μελετά ο κλάδος αυτός της γεωλογίας.

Η έρευνα των σπηλαίων αρχίζει από τη γεωλογική μελέτη. Αυτή επιτρέπει να σχηματίσει κανείς μια γενική πρώτη εικόνα προκειμένου να προγραμματίσει τον τρόπο εξερεύνησης και τα υλικά που θα χρειαστεί. Επιπλέον η γεωλογική μελέτη αποτελεί μεγάλο βοήθημα και προϋπόθεση για άλλες μελέτες που πιθανόν να ακολουθήσουν, όπως παλαιοντολογικές, βιολογικές, αρχαιολογικές, κ.λ.π.

Η μορφολογία ενός σπηλαίου συντελεί στη δημιουργία ενός ιδιόμορφου και σχεδόν σταθερού περιβάλλοντος μέσα σε αυτό. Στα ιζήματά του έχουν καταγραφεί όλα τα σημαντικά γεγονότα και οι μεταβολές που συνέβησαν, τόσο στο εσωτερικό του σπηλαίου, όσο και στον ευρύτερο εξωτερικό χώρο. Η διατήρηση στο χρόνο όλων αυτών των στοιχείων λίγο μπορεί να επηρεαστεί από οποιαδήποτε εσωτερική ή εξωτερική μεταβολή (καιρικές συνθήκες, κ.α.). Έτσι η μελέτη τους σήμερα από ειδικούς επιστήμονες δίνει μια πλήρη εικόνα της εξέλιξης και των γεωλογικών μεταβολών. Πολύ σωστά επομένως ορισμένοι έχουν αποκαλέσει τα σπήλαια «ένα παράθυρο στο παρελθόν».

Οι τεκτονικές κινήσεις, αλλά και οι ευστατικές μεταβολές του επιπέδου της θάλασσας είναι από τις κυριότερες αιτίες που πολλά σπήλαια στην Ελλάδα έχουν κατακλυστεί ολοκληρωτικά ή εν μέρει από ύδατα. Η εξερεύνηση και η μελέτη αυτών των σπηλαίων μέχρι πριν από μερικά χρόνια ήταν αδύνατη. Σήμερα όμως η εξέλιξη των τεχνικών της κατάδυσης και της αθλητικής σπηλαιολογίας έβαλαν τις βάσεις για μια νέα τεχνική εξερεύνησης, τη Σπηλαιοκατάδυση. 

Τρία από τα κυριότερα προγράμματα σπηλαιοκαταδύσεων και μελέτης των αντίστοιχων σπηλαίων, αν και βρίσκονται ακόμη σε εξέλιξη, έχουν δώσει σημαντικά αποτελέσματα.

ΒΟΥΛΙΑΓΜΕΝΗ

Είσοδος υποβρυχίου σπηλαίου

Το συνολικό μήκος των εξερευνημένων μέχρι σήμερα διαδρόμων ανέρχεται σε 3.123 μ. Το απώτερο σημείο, βρίσκεται σε απόσταση 788 μ. από την είσοδο, σε ευθεία γραμμή, βόρεια, κάτω από τα οικοδομικά τετράγωνα της ομώνυμης πόλης. Η μελέτη της μορφολογίας και της υδρολογίας του σπηλαίου οδηγούν στο συμπέρασμα ότι η κυρίως σπηλαιογένεση έγινε σε παλαιότερο επίπεδο του υδροφόρου ορίζοντα. 

ΒΟΥΛΙΑΓΜΕΝΗ - Τομή κατά μήκος ανάπτυξης του σπηλαίου

Αποτέλεσμα της μορφολογίας του σπηλαίου, της τεκτονικής, της στρωματογραφίας, του τύπου του ασβεστόλιθου και γενικότερα των θετικών για τη σπηλαιογένεση συνθηκών είναι οι μεγάλες, παλαιές και νέες, αποκολλήσεις και καταπτώσεις που παρατηρούνται στο σπήλαιο.
Η ανάμειξη των γλυκών υδάτων με το θαλάσσιο ύδωρ, που εισχωρεί διαμέσου των διακλάσεων του ασβεστόλιθου, παρατηρήθηκε ότι διενεργείται σε βάθος από -16 ως -40 μ. Στα ίδια βάθη περίπου διαπιστώνονται και μικρές αλλαγές της θερμοκρασίας των υδάτων, που σταθεροποιείται από τα -40 μ. και κάτω στους 27ο C. Ο εντοπισμός, εξάλλου, διακόσμου και τραβερτινοειδών αποθέσεων δίνει στοιχεία για ύπαρξη ξηρού περιβάλλοντος σε παλαιότερες εποχές και γενικότερα για την παλαιομορφολογία της περιοχής.
Ταυτόχρονα με την εξερεύνηση και μελέτη του υποβρυχίου σπηλαίου, πραγματοποιήθηκε και επιφανειακή αναγνώριση της μορφολογίας της ευρύτερης περιοχής. Λαμβάνοντας υπόψη παλαιότερα στοιχεία, σε συνδυασμό με την επιτόπια έρευνα, εντοπίστηκαν τα ήδη γνωστά καρστικά έγκοιλα, το σπηλαιοβάραθρο «Γερμανικό» και ο υποθαλάσσιος καρστικός αγωγός, γνωστός ως «Πηγάδι» . Η έρευνα προχώρησε, επίσης, στον εντοπισμό και πολλών άλλων μικρών εγκοίλων, αλλά κυρίως τεσσάρων δολινών. Το σημαντικότερο ίσως στοιχείο που προέκυψε ήταν ότι όλα αυτά τα υπόγεια και επιφανειακά καρστικά έγκοιλα έχουν δημιουργηθεί κατά μήκος μιας ευθείας με κατεύθυνση Βορρά-Νότο και ανήκουν στο ίδιο καρστικό σύστημα.

ΒΟΥΛΙΑΓΜΕΝΗ - Εξερεύνηση

Η συνέχιση αυτού του προγράμματος κρίνεται άκρως αναγκαία, λόγω κυρίως του κοινωνικού προβλήματος που έχει προκύψει από την ύπαρξη της μεγαλύτερης υποβρύχιας αίθουσας στον κόσμο (περίπου 2.000.000 μ3 ) κάτω από τα οικοδομικά τετράγωνα.

ΣΠΗΛΑΙΑ ΕΛΕΦΑΝΤΩΝ     

Σπήλαιο «Ελεφάντων» Βάμου Χανίων Κρήτης

Μια ακόμη σπηλαιοκατάδυση έμελλε να αποβεί πολύ σημαντική για τον εντοπισμό παλαιοντολογικών ευρημάτων και να συνδράμει κατά πολύ στην προώθηση της επιστήμης. Τον Ιανουάριο του 2000 η τηλεόραση έδειξε πλάνα του Γ. Τζανάκη από ένα υποθαλάσσιο σπήλαιο που είχε υποδείξει ο Μ.Ευθυμάκης. Στις 31 Μαρτίου του 2000 οργανώθηκε από την Εφορείας Παλαιοανθρωπολογίας-Σπηλαιολογίας, σε συνεργασία με σπηλαιολογικούς συλλόγους και το Καταδυτικό Κέντρο Cretas Diving Center, η πρώτη αποστολή εξερεύνησης του σπηλαίου.
Το σπήλαιο βρίσκεται στο νομό Χανίων, έξω από τον κόλπο της Σούδας. Έχει διανοιχτεί σε Μεσοζωικούς ασβεστόλιθους. Η είσοδός του, πλάτους 9 μ. και ύψους 6,5μ. σήμερα είναι υποθαλάσσια.

ΣΠΗΛΑΙΟ ΕΛΕΦΑΝΤΩΝ - Είσοδος του σπηλαίου

Το πρώτο τμήμα του σπηλαίου, μήκους 40 μ. περίπου συνεχίζει να είναι υποθαλάσσιο. Το υπόλοιπο τμήμα, μήκους 125 μ. και μέσου πλάτους 2 μ., το οποίο αποτελεί και την κύρια αίθουσα του σπηλαίου, έχει, λόγω της μορφολογίας του, εν μέρει κατακλυστεί από ύδατα. Το βάθος του πυθμένα σε αυτή την αίθουσα κυμαίνεται από λίγα εκατοστά ως 4 μ., ενώ το ύψος της οροφής πάνω από την επιφάνεια του νερού ξεπερνά σε ορισμένα σημεία τα 10 μ.
Ο λιθωματικός διάκοσμος είναι πολύ πλούσιος σε όλο το σπήλαιο, τόσο πάνω από την επιφάνεια του νερού, όσο και κάτω από αυτή.

ΣΠΗΛΑΙΟ ΕΛΕΦΑΝΤΩΝ - Η μεγάλη αίθουσα

Το σημαντικότερο όμως εύρημα και εδώ ήταν ο εντοπισμός παλαιοντολογικού υλικού, το οποίο ύστερα από μια πρώτη μελέτη, διαπιστώθηκε ότι αποτελείται ως επί το πλείστον από οστά ελεφάντων και ένα πολύ μικρό ποσοστό από αρτιοδάκτυλα (Cervidae). Η θέση αυτή είναι καινούργια για την Κρήτη και, σε σχέση με τις άλλες θέσεις, είναι η μοναδική κάτω από τη θάλασσα. Από τις μετρήσεις που πραγματοποιήθηκαν στα ευρεθέντα τμήματα του σκελετού των ελεφάντων, κατέστη δυνατό να υποστηριχτεί ότι πρόκειται για νέο είδος, το οποίο ονομάστηκε elephas chaniensis n.sp. Το μέγεθός του ήταν μεγαλύτερο από τον σημερινό ελέφαντα και μικρότερο από τον πρόγονό του, τον antiquus.

ΣΠΗΛΑΙΟ ΕΛΕΦΑΝΤΩΝ - Γομφίος ελέφαντα

Η μελέτη των ιζημάτων (βιολογικών, κλαστικών και χημικών) καταδεικνύει με βεβαιότητα ότι το σπήλαιο σε παλαιότερες εποχές ήταν στεγνό.
Είναι γεγονός ότι και τα τρία μελετηθέντα σπήλαια βρίσκονται κατά μήκος της σημερινής ακτογραμμής και έχουν επηρεαστεί από τις ευστατικές κινήσεις του επιπέδου της θάλασσας, το οποίο έχει αποδειχθεί ότι, κατά τις παγετώδεις περιόδους, μετατοπίζεται έως και 150 μ. χαμηλότερα από το σημερινό. Συνεπώς, δεδομένου ότι, κατά μήκος των ακτογραμμών, πάντα παρατηρείται πιο έντονη παρουσία ανθρώπων και ζώων, είναι πολύ πιθανόν, ειδικά για τον ελλαδικό χώρο, να εντοπιστούν στο μέλλον και άλλα ανάλογα σπήλαια, που θα δώσουν νέα σημαντικά στοιχεία για τις διάφορες επιστήμες. 

Σπήλαιο «Γλυφάδα» Διρού Λακωνίας

Το σπήλαιο βρίσκεται στο νομό Λακωνίας, στη χερσόνησο της Μάνης και απέχει περίπου 2 χμ. από την κοινότητα Πύργου Διρού.
Το όνομά του οφείλεται στο υφάλμυρο νερό που εκβάλλει στη θάλασσα από τη φυσική του είσοδο. Από την είσοδο αυτή και με σκοπό την ανεύρεση πόσιμου ύδατος, το 1923, οι κάτοικοι της περιοχής ανακάλυψαν τυχαία τις πρώτες αίθουσες του σπηλαίου.
Από το 1949 άρχισαν οι συστηματικές εξερευνήσεις. Το 1961, τα σπήλαιο αξιοποιήθηκε τουριστικά και μέχρι το 1992 είχαν χαρτογραφηθεί 6.200 μ. διαδρόμων με συνολική έκταση 34.100 μ2 . Από το 1987 και συστηματικότερα από τα 1994, η Εφορεία Παλαιοανθρωπολογίας-Σπηλαιολογίας, στα πλαίσια ενός ευρύτερου προγράμματος εξερεύνησης και μελέτης των σπηλαίων της
Μάνης, αρχίζει συστηματικές έρευνες στο σπήλαιο «Γλυφάδα» . Σήμερα το συνολικό μήκος των χαρτογραφημένων διαδρόμων έχει ανέλθει στα 10.606 μ., από τα οποία τα 1833 είναι υποβρύχια (σε αυτά δεν έχει υπολογιστεί το χερσαίο τμήμα που οδηγεί στον «πάνθηρα» ).

ΓΛΥΦΑΔΑ ΔΙΡΟΥ - Τρισδιάστατη απεικόνιση του σπηλαίου

Η ανάπτυξη του σπηλαίου είναι πολύ δαιδαλώδης. Τα αίτια αυτής της μορφολογίας οφείλονται κυρίως στη δημιουργία του σταλαγμιτικού διακόσμου. Η αρχική μορφή του σπηλαίου ήταν πολύ πιο απλή, με κύριες διευθύνσεις αυτές των ρηγμάτων, ΝΑ-ΒΔ και Α-Δ. Έχει διανοιχτεί μέσα σε κρυσταλλικούς ασβεστόλιθους και σήμερα έχει κατακλυστεί εν μέρει από ύδατα.
Τόσο η γεωγραφική του θέση, όσο και οι γενικότερες συνθήκες που επικρατούν, είναι επίσης η αιτία της πολύπλοκης μορφολογίας του. Έτσι, προκειμένου να μελετηθεί, το σπήλαιο χωρίστηκε σε έξι διαφορετικά τμήματα, με βάση τις μορφολογικές του διακυμάνσεις.
Όπως ήταν φυσικό και σε αυτήν την περίπτωση το μεγαλύτερο επιστημονικό ενδιαφέρον παρουσιάστηκε στο υποβρύχιο τμήμα του σπηλαίου, το οποίο είχε μείνει ανεξερεύνητο, και επομένως σχετικά προστατευμένο.
Πρόκειται για ένα παλαιοκαρστ με πολλούς σταλακτίτες, ακόμα και σε βάθος –71 μ. Κοινό χαρακτηριστικό σε όλη την επιφάνεια, όχι μόνο του πυθμένα, αλλά και των τοιχωμάτων των υποβρυχίων διαδρόμων, αποτελεί η ύπαρξη ιλύος, πάχους από 1 ως 20 εκ., η οποία μετά την τουριστική αξιοποίηση και τη φραγή των φυσικών διεξόδων, έχει εγκλωβιστεί μέσα στο σπήλαιο.

ΓΛΥΦΑΔΑ ΔΙΡΟΥ - Εξερεύνηση

Η μελέτη της υποβρύχιας μορφολογίας έδειξε τέσσερα σημεία έντονης σπηλαιογένεσης, με συχνότερη εμφάνιση διαπλάτυνσης στο διάστημα μεταξύ-15 ως -25 μ. Η διάβρωση του υποβρυχίου διακόσμου και του πετρώματος είναι εμφανής σε όλο το τμήμα, με εντονότερα χαρακτηριστικά από τα -6 μ. και κάτω. Από το βάθος αυτό παρατηρήθηκε επίσης μείωση του διακόσμου, με σταλακτίτες και σταλαγμίτες λιγότερους σε αριθμό και μεγαλύτερους σε διαστάσεις. Παρόλο που γενικά στο σπήλαιο η σπηλαιογένεση έχει σταματήσει και βρισκόμαστε στη φάση της πλήρωσής του με χημικά, κυρίως, ιζήματα, αυτή συνεχίζει με έντονους ρυθμούς στο υποβρύχιο τμήμα.
Εκτός όμως από τις μορφολογικές παρατηρήσεις, από το πλήθος των άλλων μελετών ξεχώρισε η μελέτη του παλαιοντολογικού υλικού: κατά τη διάρκεια σπηλαιοκαταδύσεων και έρευνας του υποβρυχίου τμήματος, εντοπίστηκαν μεγάλα οστά σπονδυλωτών, σε διάφορα σημεία του σπηλαίου, και κυρίως εκεί όπου υπήρχαν ιζήματα ψαμμιτών. Το εύρημα αυτό είχε ως αποτέλεσμα την εκπόνηση ενός ξεχωριστού προγράμματος και ειδικών μελετών για το συγκεκριμένο σπήλαιο.

Καταρχήν εντοπίστηκαν όλα τα σημεία που είχαν παλαιοντολογικά ευρήματα και έγινε λεπτομερής χαρτογράφηση, χερσαία και υποβρύχια. Η επίπονη και επικίνδυνη πολλές φορές εργασία της φωτογράφησης και απομάκρυνσης του παλαιοντολογικού υλικού από τον πυθμένα έκλεισε την πρώτη φάση των εργασιών. Η δεύτερη φάση, στο εργαστήριο, περιλάμβανε τη συντήρηση των οστών, τη φωτογράφηση, τον σχεδιασμό τους και την ταύτισή τους.
Τα αποτελέσματα ήταν πολύ σημαντικά: περισυλλέγησαν περισσότερα από 200 ακέραια οστά και 400 τμήματα οστών. Το μεγαλύτερο ποσοστό ανήκε σε ιπποπόταμο του είδους ippopotamus amphibius, ενώ για πρώτη φορά σε τόσο νότιο γεωγραφικά σημείο αποκαλύφθηκαν οστά από ύαινα. Επίσης, βρέθηκαν οστά από πάνθηρα, λεοντάρι, κουνάβι, αρτιοδάκτυλα, μικρά τρωκτικά, πτηνά και δόντια από φώκια. Η χρονολόγηση που έγινε έδωσε ηλικία περίπου 32.000 ετών.

ΓΛΥΦΑΔΑ ΔΙΡΟΥ - Οστά Ιπποπόταμου

Πολύ σημαντικές είναι επιπλέον οι ενδείξεις της ανθρώπινης παρουσίας μαζί με τα παλαιοντολογικά ευρήματα.
Η συνέχιση της μελέτης επιβάλλει τη διενέργεια υποβρύχιας παλαιοντολογικής ανασκαφής, που αναμένεται να δώσει πολύ περισσότερα στοιχεία σε όλους τους τομείς.

ΓΛΥΦΑΔΑ ΔΙΡΟΥ     

Σπήλαιο «Γλυφάδα» Διρού Λακωνίας

Το σπήλαιο βρίσκεται στο νομό Λακωνίας, στη χερσόνησο της Μάνης και απέχει περίπου 2 χμ. από την κοινότητα Πύργου Διρού.
Το όνομά του οφείλεται στο υφάλμυρο νερό που εκβάλλει στη θάλασσα από τη φυσική του είσοδο. Από την είσοδο αυτή και με σκοπό την ανεύρεση πόσιμου ύδατος, το 1923, οι κάτοικοι της περιοχής ανακάλυψαν τυχαία τις πρώτες αίθουσες του σπηλαίου.
Από το 1949 άρχισαν οι συστηματικές εξερευνήσεις. Το 1961, τα σπήλαιο αξιοποιήθηκε τουριστικά και μέχρι το 1992 είχαν χαρτογραφηθεί 6.200 μ. διαδρόμων με συνολική έκταση 34.100 μ2 . Από το 1987 και συστηματικότερα από τα 1994, η Εφορεία Παλαιοανθρωπολογίας-Σπηλαιολογίας, στα πλαίσια ενός ευρύτερου προγράμματος εξερεύνησης και μελέτης των σπηλαίων της
Μάνης, αρχίζει συστηματικές έρευνες στο σπήλαιο «Γλυφάδα» . Σήμερα το συνολικό μήκος των χαρτογραφημένων διαδρόμων έχει ανέλθει στα 10.606 μ., από τα οποία τα 1833 είναι υποβρύχια (σε αυτά δεν έχει υπολογιστεί το χερσαίο τμήμα που οδηγεί στον «πάνθηρα» ).

ΓΛΥΦΑΔΑ ΔΙΡΟΥ - Τρισδιάστατη απεικόνιση του σπηλαίου

Η ανάπτυξη του σπηλαίου είναι πολύ δαιδαλώδης. Τα αίτια αυτής της μορφολογίας οφείλονται κυρίως στη δημιουργία του σταλαγμιτικού διακόσμου. Η αρχική μορφή του σπηλαίου ήταν πολύ πιο απλή, με κύριες διευθύνσεις αυτές των ρηγμάτων, ΝΑ-ΒΔ και Α-Δ. Έχει διανοιχτεί μέσα σε κρυσταλλικούς ασβεστόλιθους και σήμερα έχει κατακλυστεί εν μέρει από ύδατα.
Τόσο η γεωγραφική του θέση, όσο και οι γενικότερες συνθήκες που επικρατούν, είναι επίσης η αιτία της πολύπλοκης μορφολογίας του. Έτσι, προκειμένου να μελετηθεί, το σπήλαιο χωρίστηκε σε έξι διαφορετικά τμήματα, με βάση τις μορφολογικές του διακυμάνσεις.
Όπως ήταν φυσικό και σε αυτήν την περίπτωση το μεγαλύτερο επιστημονικό ενδιαφέρον παρουσιάστηκε στο υποβρύχιο τμήμα του σπηλαίου, το οποίο είχε μείνει ανεξερεύνητο, και επομένως σχετικά προστατευμένο.
Πρόκειται για ένα παλαιοκαρστ με πολλούς σταλακτίτες, ακόμα και σε βάθος –71 μ. Κοινό χαρακτηριστικό σε όλη την επιφάνεια, όχι μόνο του πυθμένα, αλλά και των τοιχωμάτων των υποβρυχίων διαδρόμων, αποτελεί η ύπαρξη ιλύος, πάχους από 1 ως 20 εκ., η οποία μετά την τουριστική αξιοποίηση και τη φραγή των φυσικών διεξόδων, έχει εγκλωβιστεί μέσα στο σπήλαιο.

ΓΛΥΦΑΔΑ ΔΙΡΟΥ - Εξερεύνηση

Η μελέτη της υποβρύχιας μορφολογίας έδειξε τέσσερα σημεία έντονης σπηλαιογένεσης, με συχνότερη εμφάνιση διαπλάτυνσης στο διάστημα μεταξύ-15 ως -25 μ. Η διάβρωση του υποβρυχίου διακόσμου και του πετρώματος είναι εμφανής σε όλο το τμήμα, με εντονότερα χαρακτηριστικά από τα -6 μ. και κάτω. Από το βάθος αυτό παρατηρήθηκε επίσης μείωση του διακόσμου, με σταλακτίτες και σταλαγμίτες λιγότερους σε αριθμό και μεγαλύτερους σε διαστάσεις. Παρόλο που γενικά στο σπήλαιο η σπηλαιογένεση έχει σταματήσει και βρισκόμαστε στη φάση της πλήρωσής του με χημικά, κυρίως, ιζήματα, αυτή συνεχίζει με έντονους ρυθμούς στο υποβρύχιο τμήμα.
Εκτός όμως από τις μορφολογικές παρατηρήσεις, από το πλήθος των άλλων μελετών ξεχώρισε η μελέτη του παλαιοντολογικού υλικού: κατά τη διάρκεια σπηλαιοκαταδύσεων και έρευνας του υποβρυχίου τμήματος, εντοπίστηκαν μεγάλα οστά σπονδυλωτών, σε διάφορα σημεία του σπηλαίου, και κυρίως εκεί όπου υπήρχαν ιζήματα ψαμμιτών. Το εύρημα αυτό είχε ως αποτέλεσμα την εκπόνηση ενός ξεχωριστού προγράμματος και ειδικών μελετών για το συγκεκριμένο σπήλαιο.

Καταρχήν εντοπίστηκαν όλα τα σημεία που είχαν παλαιοντολογικά ευρήματα και έγινε λεπτομερής χαρτογράφηση, χερσαία και υποβρύχια. Η επίπονη και επικίνδυνη πολλές φορές εργασία της φωτογράφησης και απομάκρυνσης του παλαιοντολογικού υλικού από τον πυθμένα έκλεισε την πρώτη φάση των εργασιών. Η δεύτερη φάση, στο εργαστήριο, περιλάμβανε τη συντήρηση των οστών, τη φωτογράφηση, τον σχεδιασμό τους και την ταύτισή τους.
Τα αποτελέσματα ήταν πολύ σημαντικά: περισυλλέγησαν περισσότερα από 200 ακέραια οστά και 400 τμήματα οστών. Το μεγαλύτερο ποσοστό ανήκε σε ιπποπόταμο του είδους ippopotamus amphibius, ενώ για πρώτη φορά σε τόσο νότιο γεωγραφικά σημείο αποκαλύφθηκαν οστά από ύαινα. Επίσης, βρέθηκαν οστά από πάνθηρα, λεοντάρι, κουνάβι, αρτιοδάκτυλα, μικρά τρωκτικά, πτηνά και δόντια από φώκια. Η χρονολόγηση που έγινε έδωσε ηλικία περίπου 32.000 ετών.

ΓΛΥΦΑΔΑ ΔΙΡΟΥ - Οστά Ιπποπόταμου

Πολύ σημαντικές είναι επιπλέον οι ενδείξεις της ανθρώπινης παρουσίας μαζί με τα παλαιοντολογικά ευρήματα.
Η συνέχιση της μελέτης επιβάλλει τη διενέργεια υποβρύχιας παλαιοντολογικής ανασκαφής, που αναμένεται να δώσει πολύ περισσότερα στοιχεία σε όλους τους τομείς.